Mnogo prije nego što su se socijalni i psiholozi ličnosti dogovorili o činjenici da individue i njihovo okruženje imaju kompleksan odnos i da to ponašanje ne može biti shvaćeno bez razumjevanja situacije u kojoj je nastalo, Dr. William M. Marston je razvio teoriju o tome kako individue reaguju na karakteristike svog okruženja.
Definisao je okruženja po svojoj “povoljnosti.” Povoljna okruženja obezbjeđuju podršku i zadovoljstvo, čineći da se ljudi osjećaju prijatno. Nepovoljna okruženja su suprotna, čineći da se ljudi osjećaju neprijatno i izazovno. U oba slučaja, ljudi imaju tendenciju da reaguju emocionalno, bilo pozitivno, bilo negativno.
Ovo je prvi princip.
Ponašanje individue kao odgovor na svaku situaciju zavisi od relativnog iznosa energije koju investiraju u odgovor kao podršku ili suprotnost u okruženju. Na primjer, ako sebe vide kao moćnije od okruženja, prihvatiće proaktivniji stav i djelovati na okruženje kako bi postigli svoj cilj.
Suprotno tome, ukoliko sebe vide kao slabije od okruženja, reagovaće reaktivno i predaće se tim silama.
Ovo je drugi princip.
Ova dva principa djeluju u interakciji i kreiraju četiri odgovora vođena emocijama:
- RIZIK (ili dominantnost) znači proaktivno djelovanje u okruženju koje se percipira kao nepovoljno
- EKSTROVERZIJA (ili uticaj) znači proaktivno djelovanje u okruženju percipiranom kao povoljno
- STRPLJENJE (ili stabilnost) znači pasivna adaptacija na okruženje koje se percipira kao povoljno
- USKLAĐENOST (ili savjesnost) znači pasivna adaptacija na okruženje koje se percipira kao nepovoljno
Šta smo naučili od 1928 a podržava ili opovrgava ove pretpostavke?
Drugi princip, koji definiše kako individue percipiraju sopstvenu energiju u odnosu na svoje okruženje, je odnedavno označen kao “lokus kontrole” i trenutno je jedna od deset tema u studijama lične i socijalne psihologije.
Unutrašnji lokus kontrole je percepcija ljudi da su snažniji od sila okruženja, dok je eksterni lokus kontrole percepcija da su sile okruženja snažije nego što su oni.
Prepoznajući da lokus kontrole može biti različit u različitim situacijama, istraživači su pokušali mapirati različite situacije u kojima će individue zadržati ili interni ili eksterni lokus kontrole. razvijeni su instrumenti da nam pomognu da odredimo kako različite percepcije lokusa kontrole utiču na ljudsko ponašanje.
Kako se ova linija istraživanja raširila daleko više od principa primjenjenih na Marstonov model, to jako dobro ilustruje koliko ova ideja interesuje i utiče na današnje psihologe. Još jedna savremenija linija istraživanja poznata kao “vjera u pravedni ili nepravedni svijet” je razvijena iz interesovanja u “distributivnu pravdu.”
Psiholozi su htjeli da utvrde okolnosti pod kojima individue percipiraju svoju situaciju kao fer u poređenju sa (a) situacijom druge osobe ili (b) situacijom koju zaslužuju. Njihov cilj je da odrede postojanje pouzdannih individualnih razlika u mjerenju percepcije pravednosti i ako ove razlike postoje, da koreliraju nalaze kako bi bolje razumjeli ljudsku motivaciju.
Iako ovaj trend nije u direktnom odnosu sa Marstonovim konceptima antagonističkog ili podržavajućeg okruženja, ipak predlaže zanimljivu liniju istraživanja veze negativne i pozitivne percepcije okruženja sa lokusom kontrole tj povezuje prvi i drugi Marstonov princip jedan sa drugim.
Većina studija pokazuje blizak odnos između ova dva koncepta (vjera u pravedan svijet i lokus kontrole) i više nego što Marstonov model to sugeriše. Marston je pretpostavio da su percepcija okruženja (povoljna i nepovoljna) i percpecija lične snage (proaktivna i reaktivna) nezavisne jedna od druge. Kako bilo, istraživanja o pravednom svijetu i lokusu kontrole pokazuju da kada individua percipira svijet kao nefer, imaju tendenciju da vide okruženje kao snažnije od njih.
Obrnuto, kad individue vide svijet kao fer, imaju tendenciju da vide sebe kao snažnije od okruženja. Otude, uvjerenje u pravedan svijet obezbjeđuje objašnjenje zašto pojedine individue vide sebe kao više ili manje snažne od okruženja, što za uzvrat, očigledno, uslovljava njihove odgovore.
Posmatranje svijeta kao fer i pravednog nije isto što i “povoljnost” nego određena vrsta povoljnosti. Stoga, iako postavlja zanimljiva pitanja ne opovrgava Marstonove pretpostavke ad dva principa funkcionišu nezavisno u objašnjenju emocionalnih odgovora i ponašanja.
Snažnije potvrde Marstonove teorije pronalazimo u istraživanju usmjerenom na razumjevanje međusobnh odnosa – u oblasti socijalne psihologije i psihologije ličnosti. Wiggins (1991) je analizirao kako ljudi opisuju svoje međuljudske odnose, ne samo na engleskom nego i na drugim jezicima i izvjestio da rezultati generalno mogu biti predstavljeni kao dvodimenzionalni kružni model.
Viginsov kružni model je grafičko predstavljanje odnosa između koncepata, koji mapiraju individualne stavke ili riječi u odnosu na dimenzije koje ih objašnjavaju, baš kao što geografska mapa pozicionira objekte u odnosu na koordinate. Dva važna poređenja mogu da se naprave između Viginsovog i Marstonovog rada.
Kružni model
Marston je takođe emocionalni odgovor zamišljao kao kontinuiranu pojavu, upoređujući ga sa kretanjem oko obojenog točka gdje se svaka boja miješa u narednu. Označavamo boje kao plavu, crvenu, narandžastu, itd. ali postoji neograničen broj mogućih nijansi i kombinacija,
Slično, četiri dimenzije ponašanja u Marstonovom modelu su obilježene kao Dominacija, Uticaj, Stabilnost i Savjesnost ( u PDA procjeni Rizik, Ekstrovrzija, Strpljenje i Pravila) ali beskonačne nijanse i kombinacije mogu da se pojave u spektru ljudskog ponašanja.
Vigins takođe koristi točak kao teoretski prikaz međusobnih odnosa između različitih karakteristika ličnosti, pretpostavljajući da mogu predstavljati dvije bipolarne dimenzije.
Model sadržaja
Vigins je zaključio da većina mjerenja međuljudskog ponašanja može biti definisana u terminima od dvije dimenzije, koje je označio Dominacija – Potčinjenost i Solidarnost – Konflikt ili Saradnja – Neprijateljstvo. U Marstonovom modelu, dimenzija Dominacija – Potčinjenost je predstavljena istim terminima kao “bipolarna dimenzija.”
Ova dva “čvora” kako ih on naziva, predstavljaju tendenciju individua da odgovori “proaktivno” djelujući na okruženje nasuprot tendenciji da odgovori “reaktivno” prilagođavajući joj se. Dimenzije u Marstonovom i Viginsovom modelu imaju identično značenje.
Viginsova druga dimenzija je takođe obilježena slično kao i Marstonova. Njegova dimenzija Saradnja – Neprijateljstvo je uporediva sa Marstonovom “savezništvo” i “antagonizam” (povoljno ili nepovoljno) u suštini, ovo je ista terminologija koju je koristio kako bi objasnio svoju teoriju na početku svog rada. U istraživanju koje su sproveli Wiggins, White (1980) pokušali su da utvrde postoje li koncepti koji bi mogli opisati međuljudske odnose na univerzalan način u različitim jezicima.
Našao je dva i zakljućio: “Ove dimenzije predstavljaju univerzalnu konceptualnu šemu proizvedenu interakcijom urođenihi psiholingvističkih struktura i fundamentalnih uslova ljudskog socijalnog života, na primjer, potencijal za saglasnost ili nesklad u ciljevima i akcijama više aktera (solidarnost/konflikt) i za asimetrični uticaj jednog od aktera na drugog (doninantnost/potčinjenost).”
Drugim riječima, bez obzira na jezik koji govore, ljudska bića prirodno opisuju svoj odnos jednih prema drugima na načine koji naglašavaju značaj prihvatanja ili antagonizam, kao i različite nivoe moći, u odnosu na percipirane sile u svom okruženju.
Više od 80 godina nakon što je Marston objavio svoju teoriju, serija studija je potvrdila da su još uvijek validne i danas u oblastima međuljudskog ponašanja.